İskandinav bilim insanları, Orta Çağ’dan bugüne bilim tarihinin gelişimine öncülük etmiş birçok fikir ve kuramın ortaya çıkışına katkıda bulunmuşlardır. Sıcaklık ölçümünde uluslararası bir standardın oluşturulmasından elektromanyetizmanının keşfine, Kuzey ışıklarının oluşumundan küresel ısınmanın ilk izlerinin gözlenmesine kadar günümüze dokunan birçok bilimsel gelişmenin arkasında İskandinav bilim insanları yatıyor.
Anders Celsius (1701-1744)
İsveçli fizikçi, astronom ve matematikçi Anders Celsius, bugün en yaygın kullanıma sahip sıcaklık birimi olan Celsius’un fikir babasıdır. Celsius bir gün, hava olaylarını gözlemlemek amacıyla yaptığı ölçümler sırasında kullandığı termometrelerin yanlış ölçüm yaptığını fark etti. Bunun üzerine, cıva termometrelere uyumlu olacak şekilde suyun donma noktasının 100 derecede, kaynama noktasının 0 derecede sabitlendiği santigrat sıcaklık ölçeğini tasarladı. Celsius’un 1742’de önerdiği bu ölçüm sisteminin bugün kullandığımız versiyonu (suyun kaynama ve donma noktalarının sırasıyla 100 ve 0’de sabitlendiği) ise, yine bir İsveçli olan Carolus Linaaeus tarafından revize edildi. Ölçüm sistemi, 1948’den beri yaratıcısının onuruna Santigrat ölçeği olarak anılıyor.
Celsius’un diğer bilimsel çalışmaları arasında İsveç haritasının oluşturulması için yaptığı coğrafi ölçümler, İskandinav yarımadasının yükselişini ilk kez kayıt altına alması ve kuzey ışıklarının Dünya’nın manyetik alanından kaynaklandığını öne süren kuramı yer alıyor. Celsius’un çalışmalarında yanıldığı nokta ise kara yükselişinin suyun buharlaşmasından kaynaklandığını öne sürmesiydi. Bugün biliyoruz ki , İskandinav yarımadasındaki kara yükselişi yer çekimi, buzul erimesi ve deniz tabanı hareketini içeren oldukça karmaşık bir mekanizmadan kaynaklanıyor.
Kristian Olaf Birkeland (1867-1917)
Norveçli fizikçi ve kaşif Kristian Olaf Birkeland, yaptığı deneysel ölçümlerle Anders Celsius’un Kuzey ışıklarının Dünya’nın manyetik alanından kaynaklandığını öne süren kuramını kanıtlamıştır. Birkeland ölçümlerini gerçekleştirmek için havadaki nitrojeni sabitleyen Birkeland-Eyde sürecini geliştirdi. Deneysel çalışmaları boyunca Kuzey Kutup dairesine birçok keşif gezisi düzenledi ve manyetik alan verilerinin toplanması amacıyla Norveç’in yüksek enlem bölgelerinde bir gözlemevleri ağı kurdu. Kuzey ışıklarının belirdiği zamanlarda manyetometrelerdeki iğnelerin yön değiştiridiğini gözlemleyerek Celsius’un kuramını doğruladı.
Dünya’nın manyetosfer ve yüksek enlem iyonesfer katmanları arasındaki manyetik alan çizgilerine, Birkeland akımı adı verilmiştir. Katmanlar arasında değişiklik gösteren bu akım çizgileri, Kuzey ışıklarının oluşum fenomenin açıklanmasında kullanılmaktadır. Birkeland akımının gezegenler arası manyetik alandan, güneş rüzgarlarından ve plazmanın manyetosfer boyunca hareketinden etkilendiği ortaya konmuştur. Birkeland aynı zamanda, güneş rüzgarlarının hem negatif and pozitif parçacıklardan oluştuğunu öne süren ilk bilim insanıdır. Birkeland yaptığı çalışmalarla, yedi kez Nobel Ödülü’ne aday gösterilmiştir.
Hans Christian Ørsted (1777-1851)
Danimarkalı fizikçi ve kimyacı Hans Christian Ørsted, elektromanyetizmanın temeli olan ve daha sonra adıyla anılan Ørsted kanunun fikir babasıdır. Diğer bir ifadeyle, Ørsted ilk kez elektrik akımı ile manyetik alan arasındaki ilişkiyi ortaya koymuş ve bu ilişkiyi anlatan matematiksel bir ifade geliştirmiştir. Elektromanyetizmanın keşfi, Ørsted’ın bir gün elektrik kablolarının yanında duran pusula ibresinin kabloya dik olacak şekilde sabitlendiğini fark etmesiyle gerçekleşmiş. Ayrıca, Ørsted alüminyumu ilk kez saf olarak üretmeye yarayan kimyasal bir proses geliştirmiştir. Daha önce sadece alaşım halinde üretilebilien alüminyum, Ørsted’in geliştirdiği alüminyum klorür redüksiyonu yoluyla elementel olarak üretilebilir hale geldi.
Akademik hayatı boyunca Avrupa’da uzun zaman geçirme fırsatı bulan Ørsted, Danimarka’da birçok bilimsel enstitü ve kurumun kurulmasına öncülük etmiştir. 1824 yılında kurduğu Selskabet for Naturlærens Udbredelse (Doğa Bilimlerini Yaygınlaştırma Derneği) bugün hala doğa bilimlerinde yaşanan gelişmelerin geniş kitlelelere ulaştırılmasına öncülük ediyor. Danimarka Meteorloji Enstitüsü ve Danimarka Patent Ofisi de Ørsted’in kuruluşuna öncülük ettiği kurumlar arasında. Felsefede de yaygın olarak kullanılan, ‘düşünce deneyi’ kuramı da ilk kez Ørsted tarafından isimlendirilerek tanımsal bir çerçeveye oturtulmuş. Danimarka Teknik Üniversite ise 1829 yılında Den Polytekniske Læreanstalt (İleri Teknolojiler Üniversitesi) adıyla Ørsted’in girişimleriyle kurulmuş.
Anders Jonas Ångström (1814-1874)
İsveçli fizikçi, matematikçi ve astronom Anders Jonas Ångström, bugün teknoloji ve temel bilimlerde yaygın olarak kullanılan Angstrom ölçü biriminin mucidir. Fiziksel karşılığı 0,1 nm olarak kabul edilen ve İsveççedeki Å harfiyle sembolize edilen bu birim; atom, molekül, ve mikroskobik canlıların boyutunu ve dalgaboyu gibi büyüklükleri ifade etmek için kullanılıyor. Ångström, adının verildiği uzunluk birimini oluşturmadan önce güneş spektrumuyla ilgili çalışmalar yürütüyordu. Bu alandaki en önemli eseri güneş ışığındaki 1000’den fazla çizginin dalga boyunu listeleyen Güneş Sistemi Araştırmaları atlasıdır. Bu çalışmasında dalga boylarını Angstrom birimi üzerinden ifade etmiştir. Ångström’un astrofizik, ısı transferi ve manyetizma ile ilgili de birçok çalışması bulunuyor. Sonradan Kirchhoff yasası olarak bilinen termal radyasyon yasasını ilk formülüze eden kişi de Ångström’dur.
Svante August Arrhenius (1859-1927)
İsveçli fizikçi Svante August Arrhenius, bilim dünyasında fiziksel kimyanın öncülerinden biri olarak kabul ediliyor. Adıyla anılan Arrhenius denklemleri, fiziksel kimyada reaksiyon hızının sıcaklığa olan bağımlılığını ifade etmekte kullanılan, temel denklemlerden biri. Arrhenius’un bilim tarihine bir diğer önemli katkısı ise, yanma proseslerinde açığa çıkan CO2 gazının küresel ısınmaya neden olacak seviyede olduğunu belirlemiş olmasıdır. Küresel ısınma tabiri o zamanlar kullanılmıyor olsa da, Arrhenius çalışmasında atmosferde artan CO2 gazının sıcaklık değişimine yol açarak su buharlaşma hızını arttırdığını matematiksel ortaya koymuştur.
Arrhenius 1903 yılında Nobel Kimya Ödülünü kazanmış, 1905 yılından ölümüne kadar da Nobel Enstitüsü’nde yöneticilik görevini üstlenmiştir.
Niels Henrik David Bohr
Danimarkalı fizikçi Niels Henrik David Bohr, adıyla anılan Bohr atom modelini geliştirirek atom yapısının anlaşılmasına öncülük etmiştir. 1913 yılında önerilen Bohr atom modeli ile çekirdek etrafında yörüngesel hareket izleyen negatif yüklü elektronların ancak belirli enerji düzeylerinde var olabileceği ortaya konmuştur. Bohr ayrıca enerji korunumu kanunun atomaltı dünyada da geçerliliğini koruduğunu önererek, farklı enerji düzeyleri arasındaki elektron hareketinden ışıma meydana geldiğini göstermiştir. Tüm bu gelişmeler kuantum fiziğinin de temelini oluşturmuş, birçok yeni keşfe öncülük etmiştir.
Niels Henrik David Bohr, 1922 yılında Nobel Fizik Ödülünü kazanmıştır. CERN ve Danimarka Atom Enerjisi Komisyonu’nun kuruluşunda da yer alan Bohr, 1957’de İskandinav Teorik Fizik Enstitüsü’nün ilk başkanı oldu.
Kaynak: NordicSpace
